दिपेन्द्र कार्की बस्ताकोटी, दैलेख
श्रावण २३, २०८१

सुर्खेत जुम्ला कर्णाली राजमार्ग नजिकै दैलेखको दुल्लु नगरपालिका १ मा रहेको यो नमुना बादी बस्ति फरक पहिचानको एक बस्ति हो । टाढै बाट हेर्दा मिलेका एकै किसिमका चिटिक्क परेका घरहरु हेर्दै आकर्षक र मनमोहक देखिन्छन् । जुन एक नमुना बस्तिको रुपमा परिचित छ र त्यसै अनुरुप नामाकरण पनि गरिएको छ । जुन बस्ति अल्पसँख्यक , लोपउन्मुख र पिछडिएको जातिको रुपमा रहेको बादी समुदायको बस्ति हो ।
बाहिरबाट हेर्दा बस्ति साच्चिकै नमुना छ तर त्यसको पिँडा र मर्म भने त्यँहा पुग्नेलाई मात्र थाह छ । करिब ८÷१० वर्ष अघि उक्त बस्ति कर्णाली राजमार्गसँगैको लोहोरेखोलाको किनारामा थियो । खोलाको भेलले बस्ति बगरमा परिणत गरेपछि नेपाल सरकारको जनता आवास मार्फत करिब ३० वटा घरहरु निर्माण भएसँगै विस्थापित बादी समुदायलाई त्यहाँ स्थानान्तरण गरिएको हो ।
नमुना बस्ति भन्दै अल्पसँख्यक , लोपउन्मुख र पिछडिएको जातिको रुपमा रहेको बादी समुदायको बस्ति बसाएपनि उनिहरुका लागि कुनै जिवन जिउने आधारको खोजि गरिएन । खोला किनारामा बसेर माछा मार्ने साथै सडकमा भेटिएको काम गरेर गुजारा चलाउने उनिहरुलाई बस्तिका कोरा घरहरुले पेट भरिएन । बादि समुदायसँग यतिबेला पनि जिउ लुकाउने २ कोठाको त्यो घर बाहेक कुनै जमिन जग्गा, रोजगारी र हातमुख जोर्ने उपाय समेत छैन ।
फलस्वरुप बादी बस्तिका धेरै मानिसहरु पुनः सोहि खोला किनारामा बस्न वाध्य भए भने कतिपयले घर छोडेर भारतमा काम गर्न पलाएन समेत हुनु पर्यो । यतिबेला ति घरहरु मध्ये केहि घरहरु मानिस नै नबसेर जिर्ण बन्दै गएका छन भने ति घरहरु केटाकेटिको खेल्ने र शौचालय गर्ने स्थानको रुपमा परिणत हुदै गइरहेका छन ।
बाहिरबाट झट्ट हेर्दा बस्ति शुन्दर देखिएपनि खानेपानी शौचालय लगाएत आवश्यक व्यवस्थापनका कारण कुरुप बन्दै गइरहेका छन ।
यतिबेला सोसेक नेपाल मार्फत दुल्लु नगरपालिका सँगको सहकार्यमा उक्त बस्तिमा खानेपानी लगाएत शौचालयको व्यवस्थापनको काम भएको छ । सोसेक नेपालको हेल्वेटास ,युनिसेफ र न्ष्चकि mबततभचक परियोजना मार्फत अन्य व्यवस्थानका कामहरु भएसँगै उक्त बस्तिको मुहार परिवर्तन भएको छ । जसप्रति स्थानिय अल्पसँख्यक , लोपउन्मुख र पिछडिएको जातिको रुपमा रहेको बादी समुदायका मानिसहरुको दैनिकि समेत बदलिन सुरु भएको छ । पहिले सुंगुर बंगुर पालेर बस्ति एकातिर फोहोर हुने गरेको थियो भने यतिबेला चौतर्फी सफा देखिन थालेको छ । त्यतिमात्र होइन दिसापिसावको लागि शौचालयको समेत व्यवस्थापन नहुँदा बस्ति दुर्गन्धित हुने गरेकोमा यतिबेला शौचालय सँगै खानेपानिको व्यवस्थापन भएको भन्दै बादि समुदायका मानिसहरु खुशी भएका छन ।
बादी समुदायका अगुवा देविसरा बादी भन्नुहुन्छ “ हामी जंगलमा दिसापिसाव गर्न जान्थेउँ, यतिबेला खानेपानी, शौचालय बन्यो खुशी छौँ, अलिअलि तरकारी समेत लगाउन थालेका छौँ, त्यति हो यहि आफ्नो घर आफ्नो नाममा छैन दुःखको कुरा यति छ ।”
यता बसन्ति बादीको खुशी पनि कम छैन । उहाँ भन्नुहुन्छ “ हामी अहिले सम्म खोलाको पानि खान वाध्य थियौँ, जसका कारण धेरै मानिसहरु ,बालवालिकाहरु पनि बिरामी परे, अहिले शौचालय बन्यो, पानि आयो, खुशी छौ बस्ति सफा छ ,यहि हो हाम्रो प्रगति र परिवर्तन ।”
सोसेक नेपालको हेल्वेटास, युनिसेफ लगाएत न्ष्चकि mबततभचक परियोजना मार्फत शौचालय र लगाएत धारा निर्माण गरिएको र यतिबेला पहिलेको भन्दा परिवर्तन गर्न सफल भएको सोसेक नेपालले जनाएको छ । बस्तिका सबै घरहरुमा स्थायित्व बसोबास नभएको कारण सबै घरमा शौचालय र धारा निर्माण नभएपनि मानिसहरु बस्ने घरमा काम सम्पन्न गर्न सकेको प्रति शोसेक नेपाल न्ष्चकि mबततभचक परियोजनाका इन्जिनियर डम्बर कुमार केसि खुशी व्यक्त गर्नुहुन्छ । “ हामीले यस बस्तिमा पन्ध्रवटा शौचालय नयाँ र पाँच वटा शौचालय मर्मत गरेका छौँ भने करिब २२ वटा खानेपानी धारा निर्माण गरेका छौँ , यतिबेला बस्ति नै परिवर्तन भएको आभाष गरेका छौँ, विगतको भन्दा बादी समुदायको जीवनस्तर सुधार भएको अनुभव गर्न पाएका छौँ, यहि हो हाम्रो प्रगति , हामी सन्तोष छौँ ।”

यसरी दलित विपन्न, अल्पसंख्यक, पिछडिएका र लोपउन्मुख जातिको रुपमा स्थापित बादी समुदायको बस्तिमा सोसेक नेपालद्धारा गरिएको लगानीले यतिबेला सार्थकता मात्र पाएको छैन कि वास्तविकता र आवश्यकता अनुसार काम समेत भएको छ । राज्य समेत निरिह भइरहेको समयमा एक संस्थाले आवश्यक कार्यनिति र रणनिति तय गर्दै गरेको उपलव्धि समेत तारिफ योग्य छ ।

दिपेन्द्र कार्की बस्ताकोटी, दैलेख
श्रावण २३, २०८१

कर्णाली क्षेत्रका मानिसका पिँडा र व्यथाहरु वर्षौदेखि जरा गाडेर बसेका छन । रोग भोग अशिक्षा मात्र होइन गरिबिबाट पिछडिएका उनिहरुका वाध्यता र विवसता पनि उस्तै छन । त्यसो त राज्यले पनि कर्णालीलाई गर्ने व्यवहार अझैँ बदलिन सकिरहेको छैन । जहाँ शिक्षा स्वास्थ्य, खानेपानी, सडक लगाएत विकास पुर्वाधारले छुन समेत सकिरहेको छैन ।
त्यस्तै एक क्षेत्र हो दैलेखको दुल्लु नगरपालिका १ नम्बर क्षेत्रको तल्लो डुंगेश्वर क्षेत्र । सुर्खेत जुम्ला कर्णाली राजमार्गसँगै रहेको त्यस क्षेत्रका नागरिकहरु पनि यतिबेलासम्म राज्यको सेवासुविधाबाट बञ्चित मात्र छैनन् शुद्धपिउने पानिको अधिकारबाट समेत बञ्चित छन् । जहाँ एकातिर कर्णाली नदि छ भने अर्कोतिर लोहोरे खोला छ । दुई खोलाको संगमस्थलमा भएर पनि उनिहरु पानिमाथिको ओभानो झैँ छन । सदाबहार रुपमा खोलाको पानि पिउन वाध्य उनिहरुले यतिबेला भने केहि परिवर्तनको आभाष गर्न थालेका छन ।
दलित बस्तिको रुपमा रहको उक्त क्षेत्रमा दुल्लु नगरपालिकाको सहजिकरणमा सोसेक नेपालको हेल्वेटास, युनिसेफ र गल्स मेटर परियोजनाद्धारा वृहत खानेपानी योजना सम्पन्न भएको छ । मिश्रित दलित समुदायको रुपमा रहेको बस्ति लगाएत बादी बस्ति र बजार क्षेत्रमा एकघर एक धारा अभियानले सार्थकता पाएसँगै त्यहाँका नागरिकहरुले आफुहरुका दिन बदलिएको अनुभुति गर्न थालेका छन । उनिहरुले वर्षोैदेखिको सपना साकार भएको भन्दै अब भने भोक लागेपनि पानीको तिर्खा मेटिने भन्दै खुशी व्यक्त गरेका छन् ।
खानेपानीको धारामा पानि भर्दै ५५ वर्षिय जैसरा दमाई भन्नुहुन्छ “ हामी अहिले सम्म यहि खोलाको पानी खाएर बाँचेका छौँ , खोलामा भेल आवस या बाढि आवस धमिलो पानी खानुको विकल्प थिएन, अब भने सोसेक नेपालले धारा बनाई दियो पानि ल्याई दियो, खुशी छौँ, नखाए पनि खाएजस्तै भएको छ, जय होस हजुरहरुको ।”
त्यसो त त्यसै समुदायका रिता परियारको खुशी पनि उस्तै छ । उहाँ भन्नुहुन्छ “ हुन त हामी दुई खोलाको बिचमा छौँ तर पनि ओभानो छौ, पानी जति पनि छ, खान मिल्ने पानी समेत छैन, यहि पानि खाएर आजसम्म गुजारा चलेको थियो , अब भने हामीले घरमै धारा आयो, मिटर राखेर पानि खानेपानी पाइएको छ , खुशी छौ ।”
एता सोहि समुदायमा बस्ने ६५ वर्षिय सेतु शाहीको खुशी पनि कम छैन । उहाँ भन्नुहुन्छ “ म त भन्न पनि जान्दैन हजुर, सोसेक नेपाल भन्छन्, पानी आयो घरमै धारा जोडेका छौँ , कर्णाली बगे पनि हाम्रो तिर्खा मेटिएको नाई ।”

तल्लोडुंगेश्वर बजार क्षेत्रबाट करिब पाँच किलोमिटरको दुरीबाट सञ्चालित भुवाचौर तल्लोडुंगेश्वर खानेपानी योजना सम्पन्न भएसँगै त्यसले पुर्णता र सार्थकता पाएको हो ।
२ वटा ठुला टयांकी निर्माणसँगै एक लाइनबाट बजारक्षेत्र र अर्को लाइनबाट दलित बस्तिमा खानेपानीको आपुर्ति गरिएको छ । जसबाट १०९ घरमा एक घर एक धारा अभियान सम्पन्न हुनुका साथै स्वच्छ खानेपानीको आपुर्ति गरिएको सोसेक नेपाल हेल्वेटास परियोजनाले जनाएको छ । वृहत गुरुयोजना मार्फत दुल्लुको खानेपानी समस्या समाधानको प्रयास भइरहेको भन्दै डुंगेश्वर क्षेत्रका नागरिकको खोलाको खानेपानी खानुपर्ने वाध्यतालाई मध्यनजर गर्दै करिब ७० लाखको लागतमा योजना सम्पन्न भएको सोसेक नेपाल अन्तरगत हेल्वेटास नेपालका फिल्ड संयोजक महेन्द्र अधिकारीले बताउनुभयो ।
यसरी सोसेक नेपालद्धारा दुल्लु नगरपालिकासँगको सहकार्यमा गरिएको वृहत खानेपानी योजनाले यस क्षेत्रका दलित समुदाय र बजारबासीको जिवनस्तरमा सुधार मात्र गरेकोे छैन पानीमा पौडिँदै गरेको कागाकुल अवस्थालाई समेत परिवर्तन गरिदिएको छ । कागजका पानाहरुमा कार्यक्रम तय गर्नुभन्दा बास्तविकतलाई मध्यनजर गर्दै गरिएको यस्ता विकासनिर्माणले परिवर्तनको आभाष गर्न पाउनु ठुलो उपलव्धि समेत हो ।